W skład naszego Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 wchodzą szkoły, które z dumą noszą imię Powstańców Śląskich. Poniżej przedstawiamy informację o powstańcach i ich heroicznej walce.
Oto lista mieszkańców Rudy Śląskiej, którzy za powrót Górnego Śląska do Polski oddali swe życie:
Piotr Niedurny – zamordowany w nocy z 29 na 30 stycznia 1920 r. przez żołnierzy niemieckich w Szombierkach;
Ryszard Jureczko, Herman Nowak – polegli w dniu 25 sierpnia 1920 r. w walkach o Nowy Bytom w czasie II powstania;
Ignacy Kupka – poległ w dniu 7 maja 1921 r. w walkach o Stare Koźle w czasie III powstania;
Antoni Przybyła – zginął w dniu 9 maja 1921 r. w walkach pod Birawą;
Teodor Sładek – zmarł 31 maja 1921 r. wskutek rany, odniesionej w dniu 18 maja 1921 r.
w walkach pod Rozwadzami;
Karol Brachaczek, Wiktor Jopert, Maks Kinder, Wiktor Mucha, Wilhelm Saternus, Antoni Skop, Franciszek Szczyrba – zginęli w dniu 21 maja 1921 r. w walkach pod Zakrzowem;
Józef Wolf – zmarł 2 lipca 1922 r. wskutek rany odniesionej w dniu 30 czerwca 1922 r.
w walkach granicznych pod Rudą.
* * * * * * * * * *
Tekst dotyczący jednego z patriotów lokalnych Wincentego Janasa. Artykuł ukazał się
w gazecie „Goniec Górnośląski” w maju 2005 (należy on do serii artykułów dotyczących patronów naszych ulic).
Wincenty Janas – rudzki bohater
Był nauczycielem i człowiekiem zasłużonym dla Rudy Śląskiej. Mówiono, że był uprzejmym i dobrym człowiekiem. Ojciec, z zawodu górnik, zginął w kopalni, gdy Wincenty miał zaledwie dwa lata. Po jego śmierci utrzymywaniem rodziny zajęła się matka – pracowała na kopalni, na kolei i w kamieniołomach, ale i jej przydarzył się w pracy wypadek – przeżyła, ale utraciła zdolność do pracy. Od tej pory cała rodzina utrzymywała się z niewielkiej renty i z tego co siostra Wincentego zarobiła haftowaniem – niewiele tego było więc rodzina musiała żyć bardzo skromnie. W szkole rudzki bohater uczył się bardzo dobrze. Wykazywał duże zainteresowanie literaturą, często można było go spotkać w pobliskim lasku, gdzie w spokoju oddawał się czytaniu książek. Po ukończeniu szkoły podstawowej przeszedł czas, by i on wspomógł finansowo rodzinę, podjął więc pracę w miejscu, gdzie zginął ojciec (na kopalni). W 16 roku życia zajął się działalnością społeczną – wszedł w szeregi tajnego śląskiego stowarzyszenia ”Eleusis”, które propagowało patriotyzm. Wkrótce wyjechał do Krakowa, by tu uczyć się w seminarium nauczycielskim. Nauki w tym mieście nie było mu dane ukończyć – wybuchła I wojna światowa, a jego wcielono do wojska. Walczył we Francji, w Belgii i na wschodzie Europy. Podczas działań na froncie odniósł ranę, ale mimo to uratował dwóch ciężko rannych żołnierzy. Po wojnie powrócił do Rudy Śląskiej. Tu był jedną z nielicznych osób mówiących i piszących poprawnie po polsku – postanowił umiejętności swe wykorzystać.
W Zabrzu przystąpił do egzaminu nauczycielskiego, zdał go, i zaczął rudzkie dzieci uczyć języka polskiego i historii. Za to zapłacił swym życiem. Gdy wybuchło I powstanie śląskie, i gdy Niemcy zalali Rudę Śląską, stał się jedna z tych osób, na śmierci której najbardziej zależało wrogowi. Został aresztowany i wkrótce rozstrzelany. Przed śmiercią zapytano go, czy jest jeszcze Polakiem – odpowiedział: „Polakiem aż do samej śmierci”. W latach międzywojennych postawiono mu pomnik, 1939 roku zburzyli go Niemcy, po ośmiu latach od tego wydarzenia pomnik postawiono kolejny raz.
* * * * * * * * * *
Lista osób, którzy w Rudzie Śląskiej brali udział w Powstaniach, być może wśród nich są i nasi przodkowie. Niektóre z tych osób są dziś patronami naszych ulic.
Uczestnicy pierwszego powstania:
Franciszek Dworok, Jan Dworok, Józef Goraus, Jan Kaczmarek, Aleksander Kubica, Roman Smiatek, Stanisław Sowa, Benedykt Sobel, Szczepan Goryczka, Jan Smiatek i Jan Szczyrba
Uczestnicy drugiego powstania:
Edward Bartodziej, Tomasz Bogucki, Edward Boroń, Stanisław Brychczy, Emil Czekała, Franciszek Czernią, Jan Dreszer, August Dragon, Franciszek Dworok, Jan Furgoł, Maks Galasik, Stanisław Gogolin, Paweł Głąb, Roman Godoń, Roman Gojny, Karol Goły, Jan Górka, Paweł Górka, Stefan Goryczka, Robert Gorywoda, August Grymel, Antoni Grzywocz, Józef Gaździk, Brunon Harc, Jan Kaczmarek, Karol Kohlbrenner, Jan Końca, Paweł Kończak, Edward Korzyniec, Józef Korzyniec, Aleksander Kubica, Karol Kubik, Jan Kurc, Józef Kuś, Henryk Kuzia, Feliks Leksy, Karol Leksy, Aleks Lier, Teofil Lniany, Jan Magdziorz, Herman Magiera, Stanisław Malik, August Mazurek, Roman Mazurek, Jan Michalik, Paweł Michalik, Ryszard Michalik, Franciszek Morgała, Paweł Mor-gała, Paweł Nolepa, Bolesław Orlik, Józef Obłączek, Konrad Październy, Antoni Pach, Jan Pilatek, Walenty Pilatek, August
Uczestnicy trzeciego powstania:
z Nowego Bytomia:
Ignacy Andrzejewski, Stanisław Brychczy, Edward Bartodziej, Robert Boronowski, Teodor Badziura, Ignacy Bartecki, Edward Boroń, Paweł Brom, Antoni Badziura, Maks Bolek, Ignacy Barczok, Wilhelm Bartosz, Franciszek Bierski, Eryk Czoik, Alojzy Czoik, Franciszek Czernią, Adolf Chwałek, Jan Cuber, Wincenty Chwiołka, Franciszek Dworok, Jan Dombek, August Dragon, Józef Duda, Józef Dąbek, Jan Furgoł, Józef Gaździk, Karol Goły, Robert Gorywoda, Roman Gojny, Wilhelm Giza, Paweł Górka, Jan Gąsior, Paweł Głąbek, Adolf Glosnek, Teofil Gier, Alfred Godoj, Jan Górka, Wilhelm Grzywocz, August Grzywocz, August Grymel, Karol Gaździk, Stefan Goryczka, Jan Godoj, August Gorzawski, Józef Halfar, Brunon Harc, Józef Hadamik, Paweł Hartaler, Roman Hudacz Paweł Iwański, Franciszek Janek, Alojzy Jadasz, Mikołaj Jendrusz, Antoni Jokiel, Paweł Kompka, Antoni Kuzia, Józef Kłosek, Alojzy Kościelny, Karol Końca, Józef Koch. Alojzy Kała, Roman Kandziora, Jan Kowalski, Jerzy Kania, Ignacy Kupka, Jerzy Korzyniec, Karol Kubik, Jan Komandzik, Alojzy Kubasa, Jan Kuzia, Józef Kolski, Alojzy Końca, Konstanty Kowal, Feliks Leksy, Alfons Lipka, Teodor Lichtblau, Teofil Lniany, Robert Labisz, Wiktor Labisz, Paweł Michalik, Jan Michalik, Józef Marek, Konrad Magiera, Paweł Morgała, Franciszek Morgała, Ryszard Michalik, Józef Maksym, Karol Malik, Antoni Michna, Konrad Malcherek, Teodor Musioł, August Nawrat, Józef Nawrat, Franciszek Nawrat, Paweł Niedurny, Paweł Nolepa, Karol Nowak, Paweł Olszówka I, Paweł Olszówka II, Jerzy Paluch, Emanuel Pander, Józef Pak, Alojzy Pluskwik, Antoni Pach, Ryszard Piecyk, Adolf Pisarek, Wilhelm Pantke, Paweł Pachuła, Konrad Proksz, Henryk Rzytki, Tomasz Ratka, Antoni Rajman, Karol Rozkosz, Rajmund Roter, Ludwik Rozumek, Stanisław Rzytki. Stanisław Sowa, Edward Skowronek, Ludwik Sikora, Józef Stiller, Jan Szczerba, Paweł Skoczowski, Piotr Szafarczyk, Józef Spałek, Paweł Stypa, Jan Sodomann, Wilhelm Sładek, Franciszek Sładek, Józef Sobczyk, Stefan Szczeponek, Roman Śmiałek, Jan Sprung, Paweł Śledziona, Ryszard Sałata, Aleks Stołecki, Franciszek Sławik, Leon Szyma, Rudolf Skowronek, Jan Szweblik, Franciszek Strzebniak, Paweł Sosna, Stanisław Tragier, Paweł Tyka, Walenty Tarnowski, Jerzy Weis, Jan Wolnik, Alojzy Wilk, Piotr Wolny, Józef Wolf, Ryszard Wieczorek, Emil Wąs, Józef Ziora i Juliusz Zygmunt.
z Czarnego Lasu
Franciszek Brzezina, Władysław Bienia, Karol Brachaczek, Ryszard Burzy woda, Józef Błaszczyk, Paweł Blutko, Emil Czekała, Jan Chmiel, Maks Dziwisz, Teodor Danch, Józef Dziwisz, Jan Dreszer, Jan Duda, Alfred Dziwisz, Wilhelm Domagała, Robert Frankę, Maks Fojcik, August Gwóźdź, Maks Galasik, Karol Glensk, Szymon Gabrysz, Ludwik Ho-leksa, Ignacy Hanak, Albert Hempowicz, Leopold Jaśniok, Maks Jopert, Wiktor Jaworski, Paweł Jaksik, Wiktor Jopert, Jan Końca, Robert Kowalski, Izydor Kozubek, Maks Kinder, Engelhard Kominek, Maks Krzon, Jan Konieczko, Jan Konieczny, Franciszek Konieczny, Aleks Kochanecki, Franciszek, Kaszyca, Jan Kaczmarek, Karol Klyta, Józef Kozak, Jerzy Korzyniec, Jerzy Keller, Konrad Kania, Józef Konieczny, Franciszek Kuszka, Karol Leśnik, Juliusz Lipa, Teodor Lukosz, Józef Laksander, Jan Magdziorz, Roman Mazurek, Józef Magdziorz, Wiktor Mucha, Franciszek Morawiec, August Mazurek, Robert Miera, Wojciech Morawiec, Paweł Magiera, August Magdziorz, Paweł Madeja, Ignacy Maroszczyk, Paweł Magdziorz, Franciszek Neumann, Alfons Nawrat, Juliusz Nowak, Piotr Namysło, Józef Ostrawski, Józef Obłąk, Alojzy Ostraw-ski, Wilhelm Oczko, Bolesław Orlik, Jan Piłatek, Emanuel Pielniok, Antoni Planetorz, Jan Paduch, Wilhelm Proksza, Józef Piątek, Leopold Parot, Walenty Piłatek, Robert Rozkosz, Ignacy Remisz, Franciszek Rychlik, Jan Rójek, Jan Salamon, Jan Studnik, Wilhelm Szmidt, Maks Stroka, Feliks Salamon, Ludwik Salarnon, Adolf Saternus, Wilhelm Saternus, Alojzy Skudlik, Karol Schmottermeyer, August Szmelich, Antoni Skop, Franciszek Szczyrba, August Studnik, Hieronim Sosna, Paweł Slosarek, Jerzy Szafarczyk, Alfons Tomanek, Franciszek Ticman, Karol Ticman, Karol Tabacki, Hubert Wypchoł, Jan Wieczorek, Teofil Witała, Alojzy Wawoczny, Ernest Zimmermann i Jakub Zyzik.
ze Zgody
Teodor Bryłka, Wiktor Brzozowski, Paweł Czylok, Jan Ciężkowski, Jan Drzymała, Jakub Kuchta, Juliusz Krause. Franciszek Kozioł, Jakub Kuśbik, Antoni Nawrocki, Piotr Nawrat, Bernard Nowicki, Piotr Podstawski, Józef Przybyła, Józef Pogoda, Antoni Przybyła, Jan Stiebler, Teodor Stiller. Antoni Szmandra, Karol Szmandra, Wilhelm Swiętek, Fryderyk Szmandra, Paweł Szmandra, August Wawrzynek i Stefan Wiśniewski.
Bibliografia: Jan Stefan Dworak „Dzieje polskości Nowego Bytomia” Opole – Ruda Śląska 1996.„Goniec Górnośląski” 05-11.05.2005, s. 8.
opracowała mgr Aneta Rzepka
Powstania Śląskie (opracowała mgr Mirosława Mielnicka-Depta)
Mianem powstań śląskich określamy trzy konflikty zbrojne na Górnym Śląsku, które miały miejsce w latach 1919–1921 między ludnością polską i niemiecką. Odbyły się one w okresie formowania się państwa polskiego, po zakończeniu I wojny światowej. I powstanie, pod wodzą Alfonsa Zgrzebnioka wybuchło w nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 r. w związku z aresztowaniem śląskich przywódców Polskiej Organizacji Wojskowej m.in. Józefa Grzegorzka i niezadowoleniem ludności polskiej z terroru i represji niemieckich, których przejawem była m.in. masakra robotników w Mysłowicach. Powstanie objęło głównie powiaty pszczyński i rybnicki oraz część okręgu przemysłowego. Walczono w Janowie, Mysłowicach, Giszowcu, Orzegowie, Chropaczowie, Bobrku, Łagiewnikach, Bielszowicach czy Biskupicach. W Orzegowie powstańcy rozbili dwie niemieckie placówki, znajdujące się w budynkach tamtejszej kopalni. Niemcy próbowali odbić swoje tereny, lecz powstańcy dzielnie odpierali kolejne ataki. Niestety nie przetrwali oni ataków artyleryjskich, które przyniosły poważne straty, zmuszające walczących do ucieczki. Oddziały powstańcze w kroczyły także do dzisiejszej Goduli oraz Bielszowic. Powstańcy dysponujący bronią ręczną, nie byli w stanie przeciwstawić się broni maszynowej, artylerii czy pociągom pancernym i samolotom. Alfons Zgrzebniok wydał rozkaz zaprzestania walk 24 sierpnia 1919 r. Kilka tysięcy uczestników powstania uciekło na stronę polską w obawie przed represjami. Rząd Polski, zaangażowany militarnie w wojnę polsko-bolszewicką, nie mógł wesprzeć powstania. Jedynym celem, jaki osiągnięto, było zmuszenie władz niemieckich do ogłoszenia amnestii. Niestety na obszarze plebiscytowym wciąż panowały siejące terror niemieckie bojówki.
II powstanie, ponownie pod wodzą Alfonsa Zgrzebnioka wybuchło w nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 r. i trwało do 25 sierpnia 1920 r. , wymierzone było w niemiecką dominację we władzach administracyjnych prowincji i zapewnienia bezpieczeństwa ludności polskojęzycznej. Wybuchło po licznych aktach terroru ze strony niemieckiej m.in. linczu na polskim lekarzu Andrzeju Mieleckim. Równolegle walki wybuchły w powiatach pszczyńskim, rybnickim, katowickim, lublinieckim, tarnogórskim, toszecko-gliwickim i zabrskim. Walczono także w rejonie linii Opole-Krasiejów-Dobrodzień oraz w Raciborzu i Koźlu. Powstańcy opanowali większość strategicznych terenów przemysłowych, z wyjątkiem dużych miast. Dodatkowo wybuch strajk polskich robotników, który przyczynił się do paraliżu regionu.. Komisja Międzysojusznicza zażądała wstrzymania walk, lecz Zgrzebniokowi udało się uzyskać dostęp Polaków do tymczasowej administracji, likwidację znienawidzonej przez Polaków niemieckiej policji Sipo oraz udział w nowych organach bezpieczeństwa. W ten sposób cele powstania zostały osiągnięte, zaś Polacy uzyskali znacznie lepsze warunki do kampanii przed plebiscytem.
III powstanie, pod wodzą Wojciecha Korfantego, wybuchło w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. i było największym zrywem powstańczym Ślązaków w XX w. Miało na celu poprawę niekorzystnego dla Polaków wyniku Plebiscytu na Górnym Śląsku. Na mocy postanowień traktatu wersalskiego, decyzję do którego państwa należeć będzie Górny Śląsk, oddano w ręce ludności mającej się wypowiedzieć w 1921 r. w plebiscycie. Większość ludności (59,6%) opowiedziała się za Niemcami. Na życzenie Polski dopuszczono do głosowania Górnoślązaków mieszkających poza granicami Śląska. W konsekwencji głosy tych ludzi zaważyły na wygraniu plebiscytu przez Niemcy. Akcję powstańczą rozpoczęto od wysadzenia dziewięciu mostów kolejowych, które umożliwiłyby transport posiłków niemieckich na obszar plebiscytowy. Liczebność sił powstańczych wynosiła 39 tysięcy członków, w trakcie walk wzrosła do 45 tysięcy. Siły podzielono na trzy grupy operacyjne, „Wschód”, ,,Północ” oraz ,,Południe”. Do ważniejszych walk doszło w Katowicach, Królewskiej Hucie, Zabrzu oraz Gliwicach. Często interweniowały wojska alianckie. W ciągu tygodnia powstańcy opanowali cały teren plebiscytowy. Największą bitwą tej fazy powstania były walki o Kędzierzyn oraz o pobliski port na Odrze tzw. Przystań Kozielską (4-10 maja). Niemcy po początkowym szoku rozpoczęli mobilizację sił. Generał Karl Hofer wydał rozkaz natarcia w kierunku Góry Św. Anny, aby złamać front powstańczy i przełamać izolację jednostek policji niemieckiej w większych miastach. Ofensywa ruszyła w nocy z 20 na 21 maja 1921 roku. Niemcy po zaciętych walkach zajęli wzgórze, będące dogodnym terenem do rozwinięcia natarcia w rejon przemysłowy. Choć powstańcy prowadzili do 24 czerwca kontrofensywę, nie udało im się ponownie zdobyć Góry Św. Anny oraz odzyskać inicjatywy na froncie. 25 czerwca podpisano rozejm, jednostki polskie oraz niemieckie wycofywały się z terenu plebiscytowego od 28 czerwca do 5 lipca 1921 roku. W 1922 r. podpisano w Genewie konwencję w sprawie Śląska, według której obszar przyznany Polsce powiększony został do ok. ⅓ spornego terytorium. Konwencja była korzystna dla Polski jeśli chodzi o istniejące na nim obiekty przemysłowe. Polsce przypadło 50% hutnictwa i 76% kopalń węgla.